Nieuwe inzichten over het eerste orkeststuk voor saxofoon 

door: Marit Evers MA

Aan het begin van de twintigste eeuw was de saxofoon nog een obscuur en door weinigen serieus genomen instrument. Als weldoener was het dan ook niet per se vanzelfsprekend om een componist opdracht te geven een stuk te componeren voor dit instrument. In 1902 gebeurde dat toch. Het was toen de Belgische Paul Gilson die als allereerste twee stukken componeerde voor saxofoon en orkest. Opvallend was dat de stukken waren opgedragen aan een zekere ‘Madame B. Hall’. Deze ‘Madame B. Hall’, die een belangrijke rol heeft gespeeld bij de ontwikkeling van de saxofoonmuziek, is al vaker onderwerp van onderzoek geweest. Maar Kurt Bertels schijnt nieuw licht op de zaak in het artikel ‘Performing dedications. A contextual and artistic reflection on the dedication of the world’s first saxophone concerto’ (2022). Volgens hem zijn de stukken weliswaar opgedragen aan ‘Madame B. Hall’, maar heeft zij niet de opdracht gegeven voor het schrijven van de stukken. Hoe zit dit precies? 

The Saxophone Lady 

‘Madame B. Hall’, oftewel Elise Hall (1853-1924) begon saxofoon te spelen op aanraden van haar dokter die stelde dat dit haar toenemende doofheid kon tegengaan. Ze woonde met haar man in Boston en toen hij overleed, erfde ze een vermogen dat haar in staat stelde om een financieel onafhankelijk leven te leiden en zich toe te wijden aan de saxofoon. In 1899 richtte ze samen met Georges Longy de Boston Orchestral Club op waar (voornamelijk vrouwelijke) muziekliefhebbers de kans kregen om muziek te maken. Hoewel ze zelf geen professionele saxofonist was, wilde Hall graag nieuwe muziek spelen en daarom nodigde ze componisten uit nieuwe muziek voor haar te componeren. Tussen 1902 en 1920 werden er 22 composities voor haar geschreven. Door haar toedoen werd het saxofoonrepertoire dus aanzienlijk uitgebreid en dit bezorgde haar de bijnaam the Saxophone Lady.  

Een andere opdrachtgever 

Ook de stukken van Paul Gilson zijn opgedragen aan Hall. Volgens Kurt Bertels wil dit echter nog niet zeggen dat Hall ook de opdracht gaf om de stukken te schrijven. In de eerste plaats waren bijna alle componisten die voor Hall componeerden Frans en was de Boston Orchestral Club erg Frans-georiënteerd. De Belgische Gilson zou daartussen een uitzondering vormen. Ten tweede trad Hall op in Amerika en Frankrijk, waar haar opdrachtgevers naar haar uitvoeringen kwamen kijken. Er is echter geen historische informatie waaruit blijkt dat Gilson bij een uitvoering aanwezig is geweest, noch dat hij en Hall elkaar in een andere context ooit hebben ontmoet. Ten derde zijn Gilsons stukken nooit in Halls archief terechtgekomen, wat er niet op duidt dat hij deze aan haar gegeven heeft. Tot slot blijkt ook nergens uit dat Hall de stukken ooit heeft opgevoerd.  

Artistieke argumenten 

Vanuit de historische context voert Kurt Bertels dus de nodige argumenten aan om aan te tonen dat het niet waarschijnlijk is dat Hall de opdracht gaf voor Gilsons stukken. Maar daarnaast komt Bertels met artistieke argumenten. En daarin is hij uniek: niet eerder werd deze zaak vanuit artistiek oogpunt bekeken. Kurt Bertels, die zelf saxofonist is, betoogt dat het onwaarschijnlijk is dat Hall de stukken van Gilson als amateursaxofonist heeft kunnen spelen. Uit recensies van concerten van Hall blijkt dat de stukken die voor haar waren geschreven (technisch gezien) altijd erg simpel waren. De saxofoon werd veelal ingezet om extra kleur te geven aan het orkest. Gilsons stukken waren in dat opzicht afwijkend, want in deze stukken had de saxofoon een echte solo. De saxofonist moest veel virtuozer zijn, omdat Gilsons stukken om verschillende redenen van een aanzienlijk hoger niveau waren. Hiermee concludeert Bertels dat het waarschijnlijk is dat de stukken van Gilson weliswaar zijn opgedragen aan ‘Madame B. Hall’, maar dat de opdrachtgever iemand anders moet zijn geweest.  

Lees meer over het eerste orkeststuk voor saxofoon in ‘Performing dedications. A contextual and artistic reflection on the dedication of the world’s first saxophone concerto’ van Kurt Bertels. Het artikel vind je hier.